Bhav Vachak Sangya (भाववाचक संज्ञा की परिभाषा ) – दोस्तो आइये समझते हैं की भाववाचक संज्ञा किसे कहते हैं “जो शब्द किसी चीज़ या पदार्थ की अवस्था, दशा या भाव का बोध कराते हैं, उन शब्दों को भाववाचक संज्ञा कहते हैं।”
या -जिस संज्ञा शब्द से पदार्थों की अवस्था, गुण-दोष, धर्म आदि का बोध हो उसे भाववाचक संज्ञा कहते हैं। जैसे-बुढ़ापा, मिठास, बचपन, मोटापा, चढ़ाई, थकावट आदि।
Hindi Online mock Test | Hindi Test For Competitive Exam 2022 |
भाववाचक संज्ञा के मुख्य भेद- भाववाचक संज्ञा के दो भेद हैं
1-समुदायवाचक संज्ञा
2-द्रव्यवाचक संज्ञा
भाववाचक संज्ञा का निर्माण– दोस्तो भाववाचक संज्ञा बनाने का प्राचीन नियम यह भी था कि विशेषण के अन्त में ई, पन, हट, वा, पर, स प्रत्यय जोड़ दिया जाए तथा संस्कृत की धातु के अन्त में ता, त्व जोड़ दिया जाए, परन्तु अब इस प्रक्रिया को अत्यन्त व्यापक तथा सर्वथा वैज्ञानिक रूप प्रदान कर दिया जाता है।
- जातिवाचक संज्ञा से-नर-नरता नारी-नारीत्व, बूढा-बुढ़ापा, मनुष्य-मनुष्यता आदि।
2. व्यक्तिवाचक संज्ञा से-राम-रामत्व, रावण-रावणत्व, शिव- शिवत्व आदि।
3. सर्वनाम से- अपना-अपनत्व, अहं-अहंकार, मम- ममता, ममत्व आदि।
4. विशेषण से-कठोर-कठोरता, गुरु-गुरुता, चौड़ा-चौड़ाई, बहुत- बहुतायत, सुन्दर-सुन्दरता, सौंन्दर्य आदि।
5. क्रिया से-खेलना-खेल, दिखाना-दिखावा, पढ़ना-पढ़ाई, बचना- बचत, बूझना-बुझौवल, मारना-मार, मिलना-मिलाप आदि।
6. अव्यय से- समीप-सामीप्य, दूर-दूरी आदि।
Table of Contents
Bhav Vachak Sangya भाववाचक संज्ञा के उदाहरण
ज्यादा दोड़ने से मुझे थकान हो जाती है।
लगातार परिश्रम करने से सफलता मिलेगी।
लगातार खेलने से मुझे थकान हो गई है।
गरीबी के कारण बहुत बच्चे स्कूल नहीं जा पाते।
तुम साहस करो तो यह काम हो सकता है।
उसकी आवाज़ में बहुत मिठास है।
अनेक संघर्षों के बाद हमें आज़ादी मिली है।
जातिवाचक संज्ञा से भाववाचक संज्ञा बनाना
जातिवाचक संज्ञा | भाववाचक संज्ञा |
शिशु | शैशव, शिशुता |
विद्वान | विद्वत्ता |
मित्र | मित्रता |
पशु | पशुता |
पुरुष | पुरुषत्व |
सती | सतीत्व |
लड़का | लड़कपन |
गुरु | गौरव |
बच्चा | बचपन |
सज्जन | सज्जनता |
आदमी | आदमियत |
इंसान | इंसानियत |
दानव | दानवता |
बूढ़ा | बुढ़ापा |
बंधु | बंधुत्व |
व्यक्ति | व्यक्तित्व |
ईश्वर | ऐश्वर्य |
चोर | चोरी |
ठग | ठगी |
बूढा | बुढ़ापा |
मनुष्य | मनुष्यता |
देव | देवत्य |
पंडित | पंडिताई |
चिकित्सक | चिकित्सा |
युवक | यौवन |
संस्कृति | संस्कार |
कुमार | कौमार्य |
घर | घरेलु |
मर्द | मर्दानगी |
नर | नरत्व |
बाप | बपौती |
विशेषण से भाववाचक संज्ञा बनाना
विशेषण | भाववाचक संज्ञा |
कठोर | कठोरता |
विधवा | वैधव्य |
चालाक | चालाकी |
शिष्ट | शिष्टता |
ऊँचा | ऊँचाई |
नम्र | नम्रता |
बुरा | बुराई |
मोटा | मोटापा |
स्वस्थ | स्वास्थ्य |
मीठा | मिठास |
सरल | सरलता |
शूर | शूरता/शौर्य |
चतुर | चतुराई |
सहायक | सहायता |
आलसी | आलस्य |
गर्म | गर्मी |
निपुण | निपुणता |
बहुत | बहुतायत |
मूर्ख | मूर्खता |
वीर | वीरता |
न्यून | न्यूनता |
आवश्यक | आवश्यकता |
हरा | हरियाली |
पतित | पतन |
छोटा | छुटपन |
दुष्ट | दुष्टता |
काला | कालिमा/कालापन |
निर्बल | निर्बलता |
रोगी | रोग |
अमीर | अमीरी |
साहित्यिक | साहित्य |
अंध | अधिकार , अँधेरा |
उचित | औचित्य |
तपस्वी | तप/तपस्या |
महा | महिमा/महानता |
सुन्दर | सौंदर्य/सुंदरता |
जालिम | जुल्म |
भूख | भूख |
सफ़ेद | सफेदी |
आलसी | आलस्य |
प्यासा | प्यास |
क्रिया से भाववाचक संज्ञा बनाना
क्रिया | भाववाचक संज्ञा |
सुनना | सुनवाई |
गिरना | गिरावट |
चलना | चाल |
कमाना | कमाई |
बैठना | बैठक |
पहचानना | पहचान |
खेलना | खेल |
जीना | जीवन |
चमकना | चमक |
सजाना | सजावट |
लिखना | लिखावट |
पढ़ना | पढ़ाई |
जमना | जमाव |
पूजना | पूजा |
हँसना | हँसी |
गूंजना | गूंज |
जलना | जलन |
भूलना | भूल |
गाना | गान |
उड़ना | उड़ान |
हारना | हार |
थकना | थकावट/थकान |
पीना | पान |
बिकना | बिक्री |
चलना | चाल/चलन |
दौड़ना | दौड़ |
बोलना | बोल |
अहम | अहंकार |
चढ़ना | चढाई |
काटना | काट |
सीना | सिलाई |
घटना | घटाव |
सर्वनाम से भाववाचक संज्ञा बनाना
सर्वनाम | भाववाचक संज्ञा |
मम | ममता/ममत्व |
स्व | स्वत्व |
आप | आपा |
सर्व | सर्वस्व |
निज | निजत्व |
अपना | अपनापन/अपनत्व |
अव्यय से भाववाचक संज्ञा बनाना
अव्यय | भाववाचक संज्ञा |
ऊपर | ऊपरी |
दूर | दूरी |
धिक् | धिक्कार |
शीघ्र | शीघ्रता |
मना | मनाही |
निकट | निकटता |
नीचे | निचाई |
समीप | सामीप्य |
वाह-वाह | वाहवाही |
शाबाश | शाबाशी |
संज्ञा से विशेषण बनाना
- संज्ञा- विशेषण
- अंत- अंतिम, अंत्य
- अवश्य- आवश्यक
- अभिमान- अभिमानी
- इच्छा- ऐच्छिक
- ईश्र्वर- ईश्र्वरीय
- उन्नति- उन्नत
- काम- कामी, कामुक
- कुल- कुलीन
- क्रम- क्रमिक
- किताब- किताबी
- कंकड़- कंकड़ीला
- क्रोध- क्रोधी
- आसमान- आसमानी
- आदि- आदिम
- अपराध- अपराधी
- जवाब- जवाबी
- जाति- जातीय
- झगड़ा- झगड़ालू
- तेल- तेलहा
- दान- दानी
- दया- दयालु
- दूध- दुधिया, दुधार
- धर्म- धार्मिक
- खपड़ा- खपड़ैल
- खर्च- खर्चीला
- गाँव- गँवारू, गँवार
- गुण- गुणी, गुणवान
- घमंड- घमंडी
- चुनाव- चुनिंदा, चुनावी
- पश्र्चिम- पश्र्चिमी
- पेट- पेटू
- प्यास- प्यासा
- पुस्तक- पुस्तकीय
- प्रमाण- प्रमाणिक
- पिता- पैतृक
- बालक- बालकीय
- भ्रम- भ्रामक, भ्रांत
- भूगोल- भौगोलिक
- मन- मानसिक
- माह- माहवारी
- मुख- मौखिक
- नियम- नियमित
- निश्र्चय- निश्र्चित
- नौ- नाविक
- पाठ- पाठ्य
- पीड़ा- पीड़ित
- पहाड़- पहाड़ी
- राष्ट्र- राष्ट्रीय
- लोक- लौकिक
- वेद- वैदिक
- व्यापर- व्यापारिक
- विस्तार- विस्तृत
- विज्ञान- वैज्ञानिक
- विष्णु- वैष्णव
- शास्त्र- शास्त्रीय
- समय- सामयिक
- सिद्धांत- सैद्धांतिक
- स्वास्थ्य- स्वस्थ
- मामा- ममेरा
- मैल- मैला
- रंग- रंगीन, रँगीला
- साल- सालाना
- समाज- सामाजिक
- स्वर्ग- स्वर्गीय, स्वर्गिक
- समुद्र- सामुद्रिक, समुद्री
- सुर- सुरीला
- क्षण- क्षणिक
- अर्थ- आर्थिक
- अंश- आंशिक
- अनुभव- अनुभवी
- इतिहास- ऐतिहासिक
- उपज- उपजाऊ
- कृपा- कृपालु
- काल- कालीन
- केंद्र- केंद्रीय
- कागज- कागजी
- काँटा- कँटीला
- कमाई- कमाऊ
- आवास- आवासीय
- आयु- आयुष्मान
- अज्ञान- अज्ञानी
- चाचा- चचेरा
- जहर- जहरीला
- जंगल- जंगली
- तालु- तालव्य
- देश- देशी
- दिन- दैनिक
- दर्द- दर्दनाक
- धन- धनी, धनवान
- नीति- नैतिक
- खेल- खेलाड़ी
- खून- खूनी
- गठन- गठीला
- घर- घरेलू
- घाव- घायल
- चार- चौथा
- पूर्व- पूर्वी
- प्यार- प्यारा
- पशु- पाशविक
- पुराण- पौराणिक
- प्रकृति- प्राकृतिक
- प्रांत- प्रांतीय
- बर्फ- बर्फीला
- भोजन- भोज्य
- भारत- भारतीय
- मास- मासिक
- माता- मातृक
- नगर- नागरिक
- नाम- नामी, नामक
- न्याय- न्यायी
- नमक- नमकीन
- पूजा- पूज्य, पूजित
- पत्थर- पथरीला
- रोग- रोगी
- रस- रसिक
- लोभ- लोभी
- वर्ष- वार्षिक
- विष- विषैला
- विवाह- वैवाहिक
- विलास- विलासी
- शरीर- शारीरिक
- साहित्य- साहित्यिक
- स्वभाव- स्वाभाविक
- स्वार्थ- स्वार्थी
- स्वर्ण- स्वर्णिम
- मर्द- मर्दाना
- मधु- मधुर
- रोज- रोजाना
- सुख- सुखी
- संसार- सांसारिक
- सप्ताह- सप्ताहिक
- संक्षेप- संक्षिप्त
- सोना- सुनहरा
- हवा- हवाई
क्रिया से विशेषण बनाना
- क्रिया- विशेषण
- लड़ना- लड़ाकू
- अड़ना- अड़ियल
- लूटना- लुटेरा
- पीना- पियक्कड़
- जड़ना- जड़ाऊ
- पालना- पालतू
- टिकना- टिकाऊ
- बिकना- बिकाऊ
- भागना- भगोड़ा
- देखना- दिखाऊ
- भूलना- भुलक्कड़
- तैरना- तैराक
- गाना- गवैया
- झगड़ना- झगड़ालू
- चाटना- चटोर
- पकना- पका
क्रिया विशेषण से भाववाचक संज्ञा
- मन्द- मन्दी;
- दूर- दूरी;
- तीव्र- तीव्रता;
- शीघ्र- शीघ्रता इत्यादि।
Latest update पाने के लिए हमारे Telegram Group को like करे. अगर आपको Bhav Vachak Sangya भाववाचक संज्ञा की परिभाषा उदाहरण, प्रकार जानिए आसान शब्दो मे, पसंद आये तो इसे अपनी प्रियजनों को शेयर करे. और हमें comment box में comment करे